Pek çok anne-baba adayı doğumu beklerken yaptıkları birçok hazırlıkla birlikte çocuklarının sağlıklı bir hayat sürmesi için yapılması gerekenleri de göz önünde bulundurarak önlem alıyor . Bunlardan biri de sadece doğum anında yapılabilen kordon kanı ve kordon dokusunun saklatılması. Peki kordon kanı nedir, ne işe yarar? Kordon kanı ve dokusu neden saklanır? Hangi hastalıkların tedavisinde kullanılır? Saklama süresi ne kadar? Stembio Genel Medikal Direktörü Prof. Dr. Utku Ateş kordon kanına dair merak edilenleri anlattı.
Kordon kanı nedir?
Kordon kanı, kordon dokusu ve plasenta içinde kalan kana verilen isimdir. Plasenta içindeki kandan elde edilen kan yapıcı (hematopoietik) kök hücreler kan hastalıkları ve bazı metabolik hastalıklarda tercih edilirken; kordon dokusundan elde edilen mezenkimal kök hücreler ise tıpta pek çok alanda klinik araştırmalarda veya tedavi denemelerinde yoğun olarak kullanılan hücrelerdir.
Kordon kanı nasıl alınır?
Kordon kanı doğum esnasında bebeğin doğumunu takiben halk arasında bebeğin eşi olarak anılan plasenta ve göbek kordonun içinde kalan ve normalde biyolojik çöp olan kanı sterilite koşullarına uyularak özel bir torbaya toplanmasıdır. Kısa süren kan toplama işleminden sonra kordon dokusu da steril özel transfer kitine alınır ve tüm bu işlemler toplam 2-5 dakika süren ne anne ne de bebeğe hiçbir zararı olmayan bir işlemdir.
Kordon kanı, hücre ve doku bankacılığı nedir? Ayrıca kordon kanı/kordon dokusu saklama işlemi nasıl yapılır, saklama süresi ne kadardır?
Kordon kanı, hücre ve doku bankacılığı doğumdan sonra yeni doğanın göbek kordon dokusunun ve içerisinde kalan kordon kanının özel kitlere alınarak bu amaç için ruhsatlandırılmış özel laboratuvarlarda işlenmesi, kalite kontrol testlerinin gerçekleştirilmesi ve işlemler akabinde saklamaya değer hücre ve doku eldesinin – 196 °C’de bu amaç için hazırlanmış buhar fazındaki azot tanklarında özel koşullarda saklanmasıdır.
Kordon kanı ve kordon dokusu değerli kök hücre kaynaklarıdır. Doğum anında anneye veya bebeğe herhangi bir zarar vermeden, acısız bir şekilde toplanan bu kaynaklar özel koşullarla toplanıp işlem görüp saklamaya alınacağı merkeze teslim edilir. Merkeze teslim edilen kordon kanı/kordon dokusu içerisindeki değerli kök hücreler özel işlemlerle bu dokulardan ayrıştırılıp önceden belirlenmiş kalite kontrol testlerine tabii tutulurlar. Kalite kontrol basamağından onay alan kök hücreler kullanıma hazır, konsantre halde uygun koşullarda canlılıklarının uzun süre korunacağı banka ünitesinde özel koşullarda depolamaya alınır.
Dünyada ilk kordon kanı 32 yıl önce saklamaya alınmış olup; yapılan bilimsel çalışmalarda kordon kanının 25 yıla kadar sağlıklı bir şekilde saklanabildiği gösterilmiştir.
Pek çok rahatsızlığın tedavisinde umut ışığı olan kök hücreden zengin kordon kanı veya dokusunu bağışlamak ya da saklatmak önemlidir. Bu doku ve hücrelerin bağışlanmasında ya da saklatılmasında Sağlık Bakanlığı ile Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu tarafından ruhsatlandırılan, faaliyet izni alan bir merkezin tercih edilmesi gerekir. Ayrıca bu ruhsatlı merkezlerde yapılan tüm işlemler, kalite kontrol testlerinin ve saklama koşullarının da mevzuatın ve uluslararası otoritelerin belirlediği en üst seviyede olmalıdır. Bu sayede çok değerli olan kök hücreler ihtiyaç duyulacağı ana kadar sağlıklı ve güvenli bir şekilde uzun süre saklanabilmektedir.
Kök hücre nedir?
Vücudumuzdaki bütün hücrelerin yapı taşı olan kök hücreler, birçok dokuda yer alan, kendilerini yenileyebilen ve farklı hücre tiplerine dönüşebilen, hücrelerdir. Kök hücreler, ihtiyaç duyulan hücre tipine dönüşerek herhangi bir sebeple (travma, hastalık vb.) oluşan organ ve doku hasarını onarmak amacı ile kullanılabilirler. Herhangi bir organ /doku hasarında yeterli sayı ve kalitede hücre nakledildiğinde hasarlı yapıya göç edip tamir mekanizmalarına destek olarak başarılı tedavi imkânı sağlayabilirler.
Kordon kanı hangi hastalıkların tedavisinde kullanılır?
Özellikle kan ve lenf kanserlerinin tedavisinde büyük başarı sağlayan kan yapıcı kök hücreler, başta kemik iliği olmak üzere dolaşan kandan ve kordon kanından elde edilir. Kordon kanından elde edilen hematopoietik (kan yapıcı) kök hücreler lenfoma, talasemi (Akdeniz anemisi), lösemi gibi tedavisi zorlu süreçleri kapsayan kan hastalıklarının tedavisinde kullanılır.
Kordon dokusundan elde edilen mezenkimal kök hücreler de ortopedi, romatoloji, oftalmoloji ve immünoloji gibi tıpta hemen hemen her branşta tedavi amaçlı klinik çalışmalarda alternatif olabilir.
Kordon kanını çocuğun kendisinde kullanmanın bir fayda getirmediğini, başkalarına örneğin çocuğun anne baba veya kardeşine kullanılabileceği ile ilgili bir söylenti, farklı uzman yorumları var. Bu doğru mudur?
Kordon kanı çocuğun kendisinde, bazı metabolik hastalıklarda, immünolojik hastalıklarda ve bazı kanser türlerine yönelik tedavilerde kullanılmaktadır. Özellikle çocukluk çağı tümörlerinde yüksek doz kemoterapi ile kullanıldığında klinik olarak başarı artmaktadır. (Örnek: Nöroblastom). Ayrıca Aplastik anemi gibi doğumdan sonra gelişen durumlarda kullanımı mümkündür.
(Aplastik anemi: Kemik iliğinde bulunan hematopoietik kök hücrelerin -olgunlaşmamış genç hücreler, az sayıda bulunmasından dolayı yeterli kan üretilememesinden kaynaklanan bir hastalık)
Kordon kanı potansiyel olarak özellikle kardeşler ve diğer aile bireyleri için de kullanılabilir. En önemli nedeni kordon kanı nakillerinin HLA antijen uyumsuzluklarını tolere edebilmesidir. Diğer kaynaklar olan periferik kan ve kemik iliği kök hücre kaynaklarından yapılan nakillerde tam uyum şartı aranırken kordon kanı için daha düşük uyum yeterli olabilmektedir.
Kardeş kullanım oranı %25 ila %75 (bazı çalışmalarda %79) arasında yüksek bir oranda nakil yapılabilmektedir. Anne ve baba için kullanım üzerine çalışmalar olmakla birlikte henüz klinik bir veri yoktur. (Ancak özellikle haploidentik nakil çalışmaları sonucunda bu durum önem kazanacaktır.)
Çocuğun kendisinde kordon kanı kullanılabilir mi? Kullanılırsa hangi hastalıklarda hangi durumlarda çocuğun kendisinde kullanılır, fayda getirir?
Çocuğun kendisine kordon kanı kullanılabilmektedir. Ancak genetik geçişli bir hastalık varsa kök hücreler de aynı genetik yapıya sahip olacağı için bu hücrelerin bugünkü yöntemlerle kullanılması uygun olmayacaktır. Ancak gen tedavilerindeki hızlı gelişmeye paralel olarak bu hücrelerde genetik düzeltmeler yapılabildiğinde kullanım olasılığı artacaktır.
Kordon kanının tedavi imkanı sunduğu hastalıklar genel olarak kan ve kemik iliği kanserleri ve çocukluk çağı tümörleridir. Ayrıca kemik iliği yetersizliğinde de kullanılabilir. Hemoglobin hastalıkları, hematolojik, romatolojik, nörolojik ve metabolik hastalıklar, iltihabi bağırsak hastalıkları, kanserler, bağışıklık sistemi hastalıklarına yönelik tedavi olanağı sağlayabilir.
Klinik çalışma düzeyinde hemen her organ hasarı ile ilgili çalışmalar da devam etmektedir. İnme, Tip 1 diyabet, otoimmün hastalıklar, kardiovasküler hastalıklar, alzheimer, AIDS, kalp hastalıkları, karaciğer hastalıkları, gözde oküler hastalıklarının tedavisi gibi…
Hangi durumlarda kullanılmaz?
Alınan kordon kanı miktarının az olması, seroloji ve bakteriyoloji testlerinin uygun olmaması, toplanan örnekte kök hücre sayısının yetersiz olması (Örnek. Kilogram başına 50.000 adet kök hücre) toplanan örneğin viabilitesinin uygun olmaması (%90 canlılık) durumlarında kullanılmaz.
Kordon kanı her yaşta kullanılabilir mi?
Kordon kanı kullanımında yaştan daha çok önemli olan durum hastanın kilosudur. Standart bir kordon kanından (ortalama 60 cc) elde edilen kök hücreler yaklaşık 40-60 kg hastaya tek başına yeterli gelebilir. (Alınan kordon kanı miktarı ve hücre sayısı her bebekte aynı olmadığı gibi miktar aynı olsa dahi her bir bebek için elde edilen kök hücre sayıları gestasyonel yaş, annenin genetik yapısı, beslenme kalitesi, kullanılan ilaçlar vb.. etkenler nedeni ile farklılık gösterecektir. Plasenta ve kordonun yapısına göre bir bebekten 60 cc kan alınabilirken bir başka bebekten 180 cc kan alınabilmektedir.)
Artan kilolarda kombine nakiller ya da birden çok ünite kordon kanı birlikte nakledilebilmektedir.
Ülkemizde 40-60 kg üzerinde kordon kanı çoğaltılarak nakil işlemi yapılmamakla birlikte farklı ülkelerde, çoğaltma işlemi yapılarak ileri yaş ileri kilolarda da uygulamalar yapılabildiğine dair bilimsel yayınlar mevcut.
Kordon kanı kimindir? Baba? Anne? Bebek?
Ülkemizde otolog saklanan kordon kanı bebeğin kendisi ve ailesi için tercih edilen bir saklama seçeneğidir. Bebeğin kendisi için otolog kullanım yapılırken aile içi allojenik kullanımdır. Türkiye’de otolog saklama işlemi aile bireyleri adına yapılmaktadır.
Yasal olarak bebek 18 yaşına gelene kadar kordon kanı kullanım hakkı ebeveyne aittir. Bu süre içinde, saklanan kordon kanını ebeveyn ihtiyaç halinde aile içi herhangi bir bireye kullanabilecekleri gibi bağış ya da imhasını isteyebilir. Kullanım hakkı 18 yaşından itibaren kordon kanı alınan bireyin kendisine geçer, ihtiyaç halinde onun onayı dahilinde diğer aile bireylerine veya ihtiyacı olan bir başka hastaya kullanılabilir.
Kordon kanı hayat kurtarır mı?
Göbek kordon kanı 1988 yılından beri kemik iliği nakline ihtiyaç duyulduğunda tedavi amaçlı kullanılıyor. Yoğun olarak sürdürülen araştırmaların ardından tedavide kullanılabilen insan hücre çeşitlerine ve kaynaklarına her gün bir yenisi ekleniyor ve yeni kullanım alanlarıyla gittikçe artan oranlarda bu hücre ve dokulara ilgi artıyor.
